Jan van Ewijk's personal website

“De mensen in dit land hebben genoeg van experts,” zei de Britse politicus Michael Gove tijdens het Brexitreferendum in 2016. Hoon was zijn deel. Wilde je in het ziekenhuis dan niet door een bekwame arts worden behandeld? En wie moet na Brexit al die nieuwe handelsakkoorden onderhandelen? Allemaal hoog opgeleide mensen, experts in hun vakgebied, zou je kunnen zeggen.

Allemaal waar natuurlijk. En tegen de achtergrond van de flagrante leugens die Gove en de zijnen verkondigden was de reactie van het weldenkende deel der natie – binnen en buiten het VK – begrijpelijk.

Gove’s punt was niet tegen expertise of opleiding an sich maar hoe ermee wordt omgegaan in het publieke debat. Het volledige citaat is, zoals vaak, genuanceerder: “De mensen in dit land hebben genoeg van experts van organisaties met afkortingen die zeggen dat zij weten wat het beste is maar het keer op keer bij het verkeerde eind hebben.”

Het gaat er hier niet om dat iedereen met een universitair diploma dat maar moet verscheuren om loodgieter of bouwvakker te worden. Het Britse volk had, in zijn optiek, geen zin de les te worden gelezen door mensen die het beter menen te weten, al dan niet terecht.

Houellebecq

Een vergelijkbaar sentiment ontwaarde ik bij de Franse schrijver Michel Houellebecq. Over democratie en de Europese Unie zegt hij:

"Een democratie is voor mij wanneer het volk wetten voorstelt, via een petitie bijvoorbeeld, die het volk aanneemt of vetoot, per referendum. Anders is het geen democratie, slechts een parodie daarop. De ware roeping van Europa is een echte democratie onmogelijk te maken en een regering van experts in te stellen."

Het gaat mij hier niet om het veronderstelde democratisch tekort van de Europese Unie. Waar Houellebecq en Gove elkaar (onbedoeld) in vinden is een afkeer van technocratie, van heerschappij door mensen die – objectief, zonder waardeoordelen en dus zonder politiek – het land besturen. Niks koning-filosoof, naar het modelbeeld van Plato, maar directe democratie naar Atheens model.

Nog los van de wenselijkheid of uitvoerbaarheid van een dergelijke vorm van democratie is die afkeer helemaal niet zo gek. Feitelijk maken ook weldenkende progressieven zich druk om hetzelfde als Gove, al heet het bij hen ‘diplomademocratie’. Het feit dat iedereen, jan en alleman, zonder opleiding of kwalificaties deel kan nemen aan verkiezingen in bestuur is de essentie van de democratie, betoogt Mark Bovens, auteur van Diplomademocratie: over de spanning tussen meritocratie en democratie.

Ongekozen experts

Nu zijn er ook redenen om je zorgen te maken over de teloorgang van de politiek. Centrale banken zijn sinds de financiële crisis de belangrijkste factor in de wereldwijde economie. Voorzitters van centrale banken zijn ongekozen bestuurders en hoeven strikt genomen geen verantwoording af te leggen aan het parlement. Gerechtelijke uitspraken worden vaker gebruikt als antwoorden op politieke problemen. Ook rechters zijn ongekozen.

Ik moest hieraan denken toen ik las over Jan de Jong, tussen 2003 en 2014 inspecteur-generaal van het Staatstoezicht op de Mijnen, die zich in de parlementaire enquete een ‘roepende in de woestijn’ noemde. Hij was zeer kritisch op de gasboringen in Groningen, maar die boodschap was het Ministerie van Economische Zaken en de NAM onwelgevallig en werd dus genegeerd. Hier stond dus een expert, naar wie nadrukkelijk niet werd geluisterd.

Vergeet ook niet dat de ECB meermaals heeft gezegd dat om de economische problemen op te lossen nu toch echt structurele hervormingen nodig zijn – met andere woorden: een politieke oplossing. En rechters springen in het gat dat wordt gelaten door politiek onvermogen.

Anders gezegd: Gove en Houellebecq hoeven zich misschien niet zo druk te maken om de invloed van experts. Daar staat tegenover dat mensen die graag de populismekaart spelen minder snel een bedreiging moeten zien in een pleidooi voor politiek.